Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας ήταν, ή καλύτερα αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων, η αποφασιστική στιγμή για την έναρξη της ελληνικής επανάστασης,
καθώς οργανώσεις περισσότερο ή λιγότερο μυστικές υπήρξαν και στο παρελθόν, χωρίς επιτυχία. Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας ήρθε σαν αποτέλεσμα της ωρίμανσης της ιδέας του Αγώνα, σε συνδυασμό με τις μεγάλες πολιτικές αλλαγές στην Ευρώπη και το ρεύμα του Διαφωτισμού.
Ο μυστικός και συνωμοτικός τρόπος μύησης και λειτουργίας της εξηγεί και γιατί μέχρι και σήμερα υπάρχουν πολλά ερωτήματα και χρονικά κενά στη δράση και τη λειτουργία της.
Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας
Της Φιλικής Εταιρίας είχαν προηγηθεί κι άλλες μυστικές οργανώσεις και μια από αυτές ήταν η «Εταιρεία του Φοίνικος», οργάνωση επηρεασμένη από τους καρμπονάρους, ριζοσπαστική και υπέρ μιας βίαιης επανάστασης κατά των Οθωμανών και όχι με εισοδισμούς και απόκτηση ισχύος εντός των οθωμανικών δομών. Μέλη του Φοίνικα ήταν ο Σκουφάς και ο Ξάνθος και η Φιλική Εταιρεία θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν η μετεξέλιξη του. Ειδικά για τους τρόπους λειτουργίας και οργάνωσής της θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερο βάρος στο ρόλο του Ξάνθου, ο οποίος ήταν δηλωμένος τέκτονας και στη Φιλική Εταιρεία εφαρμόστηκαν πολλές από τις μεθόδους του τότε τεκτονισμού.
Η επιρροή του τεκτονισμού
Ο Ξάνθος στα απομνημονεύματά τους περιγράφει τα γεγονότα που τον οδήγησαν στην ίδρυσή της Φιλικής Εταιρείας, λέγοντας ότι κατά τη μύησή του σε τέκτονα σκέφτηκε την ίδρυση μιας επαναστατικής εταιρείας κατά τον τύπο των τεκτονικών στοών: «…Μεταβάς ακολούθως εις την Αγίαν Μαύραν, διά παρακινήσεως φίλου του τινός Παναγιωτάκη Καραγιάννη, εισήχθη εις την εταιρείαν των Ελευθέρων Κτίστων ων δε ιδεών ελευθέρων και πνέων πάντοτε μίσος κατά της τουρκικής τυραννίας συνέλαβε αμέσως την ιδέαν ότι εδύνατο να ενεργηθή μια μυστική εταιρεία κατά τους κανόνας ταύτης των Ελευθέρων Κτίστων, βάσιν έχουσα την ένωσιν όλων των εν Ελλάδι και εις άλλα μέρη ευρισκομένων διαφόρων καπιτάνων αρματολών και άλλων επισήμων πάσης τάξεως ομογενών, δια να ενεργήσωσιν, ευκαιρίας δοθείσης την απελευθέρωσιν της Πατρίδος…».
Ο ιστορικός Βασίλης Παναγιωτόπουλος στο έργο του «Οι Τέκτονες και η Φιλική Εταιρεία. Εμμ. Ξάνθος και Παν. Καραγιάννης» αναφέρει πάρα πολλές πηγές για τη δράση του Ξάνθου ως τέκτονα και την μύηση του από τον Καραγιάννη ο οποίος στην επανάσταση είχε αναλάβει διοικητικό ρόλο. Όπως αναφέρει ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος «…κατά τις αρχές του 19ου αιώνα, οι μυστικές εταιρείες είναι το μόνο καταφύγιο των φιλελεύθερων ιδεών. Πολλές μάλιστα από αυτές γεννήθηκαν μέσα στους κόλπους του μασονισμού . Γι’ αυτό, πρέπει να ερευνηθούν συστηματικά οι σχέσεις των προεπαναστατικών ελληνικών μυστικών εταιρειών και προ πάντων της Φιλικής, με τον τεκτονισμό…».
Και ο Γιάννης Κορδάτος γράφει για τον Ρήγα Φεραίο στο έργο του «Ρήγας Φεραίος και βαλκανική Ομοσπονδία»: «…αν δεν περνούσε από το σχολείο του μασονισμού και του καρμποναρισμού, δε θα μπορούσε να’ ναι μπασμένος στο συνωμοτικό πνεύμα της τοτινής εποχής και να δράσει όπως έδρασε…».
Η αρχή και η εξάπλωση της δράσης
Τα πρώτα χρόνια της ζωής της η Φιλική Εταιρεία δεν είχε πολλές μυήσεις και αυτές ήταν μεταξύ των Ελλήνων της Ρωσίας και της Μολδοβλαχίας. Από το 1820 αρχίζουν οι μαζικές μυήσεις και σταδιακά ο κύκλος των Φιλικών μεγαλώνει και περιλαμβάνει εμπόρους, κοτζαμπάσηδες, οπλαρχηγούς, Φαναριώτες, κληρικούς.
Η ηγετική ομάδα αποκαλείτο «η Αόρατος Αρχή» και σκοπός ήταν να δοθεί η εντύπωση ότι συμμετέχουν σε αυτή σημαντικές προσωπικότητες και όχι μόνο Έλληνες. Η Αόρατη Αρχή στη συνέχεια μετονομάστηκε σε «Αρχή των Δώδεκα Αποστόλων» με κάθε «Απόστολο» να αναλαμβάνει τη μύηση αγωνιστών στην περιφέρεια που του ανατέθηκε. Το 1818 η έδρα της μετακομίζει από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη και τον Ιούλιο του ίδιου έτους πεθαίνει ο Σκουφάς.
Μετά τον θάνατο του Σκουφά, η Φιλική Εταιρεία μπαίνει στην τελική φάση υποκίνησης της επανάστασης με τους Απόστολους να φεύγουν για τις περιφέρειες τους για την μύηση και άλλων «Φιλικών». Στις περιφέρειες δημιουργήθηκαν κατά τόπους εφορείες, τα μέλη των οποίων είχαν την αρμοδιότητα για την επιτήρηση των μελών και τον προσηλυτισμό νέων.
Για τη μύηση των Φιλικών ακολουθείτο ένα τελετουργικό και η δράση και ο χαρακτήρας των συστημένων μελών παρακολουθείτο. Ανάλογα με τη συμπεριφορά του ανέβαινε στην ιεραρχία, από συστημένος γινόταν «ιερέας» και μετά την ορκωμοσία του μπορούσε να προσχωρήσει στην καθοδήγηση και στρατολόγηση και άλλων μελών.
Η ηγεσία και ο σχεδιασμός της Επανάστασης
Όπως συμβαίνει συνήθως σε αυτές τις περιπτώσεις, μια οργάνωση δεν αρκεί μόνο να μεγαλώνει ή να είναι μεγάλη. Πρέπει και να φαίνεται μεγάλη και δυνατή, γι’ αυτό και οι Φιλικοί προσπαθούσαν να την περιβάλλουν με αίγλη, αναζητώντας μια προσωπικότητα για να ηγηθεί. Αρχικά απευθύνθηκαν στον Καποδίστρια ο οποίος αρνήθηκε μη θεωρώντας το καλή ιδέα. Τελικά τον Απρίλιο του 1820, αναλαμβάνει την αρχηγία ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, υπασπιστής του τσάρου και με πολεμική εμπειρία. Οι Φιλικοί είχαν πληροφορίες για τα πατριωτικά του αισθήματα, έτσι τον προσέγγισαν μετά την άρνηση του Καποδίστρια. Με τα την ανάληψη της ηγεσίας από τον Υψηλάντη, ξεκινά και η προετοιμασία του αγώνα σε επίπεδο σχεδιασμού.
Ο Υψηλάντης διατήρησε τις εφορείες και απέστειλε γραπτές οδηγίες, και έντυπα γραμμάτια για τις εισφορές των πλουσιότερων μελών, καθώς και οδηγίες στους εφόρους για νέες εκδόσεις γραμματίων. Στόχος ήταν να συγκεντρωθούν χρήματα για τον αγώνα. Παράλληλα απαγόρευσε τη χρήση χρημάτων χωρίς την διαταγή του. Ο Υψηλάντης είχε την ιδέα δημιουργίας τακτικού εθελοντικού στρατού, κάτι πολύ διαφορετικό από το πώς εξελίχθηκε η κατάσταση στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα.
Το ξέσπασμα της Επανάστασης
Η όλη οργάνωση που για τα δεδομένα της εποχής φαινόταν σημαντική, το όνομα του Υψηλάντη και η αίγλη που είχε προσδώσει η όλη μυστικότητα και προσπάθεια, έπεισε τους κοτζαμπάσηδες ότι κάτι μεγάλο ήταν έτοιμο να ξεκινήσει – και ήταν μη αναστρέψιμο.
Η Πελοπόννησος είχε επιλεγεί να είναι η πρώτη εστία της επανάστασης. Αυτό φαίνεται από την κινητικότητα που υπήρξε στην περιοχή αυτή, με την μύηση πολλών κι σημαντικών ανθρώπων. Ο Υψηλάντης όρισε τρεις προεστούς και τρεις ιεράρχες ως εφόρους με επικεφαλής τον Ιωάννη Βλασσόπουλο, πρόξενο της Ρωσίας στην Πάτρα. Το Ιανουάριο του 1821 έγινε στη Βοστίτσα η συνέλευση των εφόρων με απόστολο του Υψηλάντη τον Παπαφλέσσα. Υπάρχουν διχογνωμίες για τα αποτελέσματα αυτής της συνάντησης και ως προς το αν τελικά εγκρίθηκε το σχέδιο του Υψηλάντη για μετάβασή του στη Μάνη για την έναρξη της επανάστασης. Ο χρόνος όμως πίεζε, η ύπαρξη της οργάνωσης είχε γίνει γνωστή και οι κανόνες του συνωμοτισμού αργά ή γρήγορα θα ήταν άχρηστοι.
Τελικά, η επανάσταση κηρύχτηκε τον Φεβρουάριο του 1821 στο Ιάσιο και λίγες εβδομάδες αργότερα όταν έφτασαν τα νέα και στην Πελοπόννησο, άρχισαν οι πρώτες ενέργειες στην Καλαμάτα και στην Πάτρα.
Η Φιλική Εταιρία ήταν η πρώτη σοβαρή προσπάθεια για την προετοιμασία της επανάστασης στην Ελλάδα και εκ του αποτελέσματος κρίνεται επιτυχημένη. Η πολύχρονη ωρίμανση της ιδέας του ξεσηκωμού και η αίσθηση της συλλογικής προσπάθειας υπήρξε καθοριστική για την προετοιμασία και τελικά την έναρξή του αγώνα.
